Đồng bằng sông Cửu Long đối mặt với khủng hoảng cạn hóa đáng lo ngại

Đồng bằng sông Cửu Long đang gánh chịu một áp lực khổng lồ khi nhu cầu vật liệu xây dựng cát tăng vọt chưa từng có, trong khi các địa phương đều đối mặt với tình trạng thiếu cát nghiêm trọng, với một số nơi chỉ đáp ứng được 20% nhu cầu.

Báo cáo tổng hợp mới đây của Cục Khoáng sản (Bộ TN-MT) đã chỉ ra tình hình lo ngại về khai thác cát san lấp ở ĐBSCL. Hiện có 58 giấy phép khai thác cát (thời hạn 2020 – 2029) với tổng trữ lượng hơn 67 triệu m3 và công suất khai thác gần 14 triệu m3/năm. Tuy nhiên, nếu chỉ tính các giấy phép trong thời hạn 2023 – 2026, lượng cát còn lại của ĐBSCL chỉ khoảng 26 triệu m3 với công suất khai thác khoảng 12 triệu m3/năm. Điều đáng lo ngại là trong giai đoạn 2022 – 2025, để đáp ứng nhu cầu xây dựng hạ tầng giao thông, khu vực này cần sử dụng gần 54 triệu m³ cát cho 6 tuyến cao tốc được triển khai. Ngoài ra, các dự án giao thông cấp tỉnh đầu tư năm 2023 và 2024 cũng đòi hỏi khoảng 36 triệu m³ cát. Tình trạng này gây ra sự bất cân đối và tiềm ẩn nguy cơ khủng hoảng cát ở ĐBSCL.

Vấn đề lớn hiện nay là với việc khai thác toàn bộ lượng cát còn lại trong khoảng thời gian từ 2023 đến 2026, các địa phương ở ĐBSCL chỉ có thể đáp ứng được khoảng 29% nhu cầu cát cho hạ tầng giao thông trong 3 năm tới. Đáng lo ngại hơn, điều này chưa tính đến nhu cầu hàng năm cho xây dựng dân dụng và các công trình hạ tầng khác tại ĐBSCL, TP.HCM và khu vực Đông Nam Bộ (nơi chủ yếu sử dụng cát từ ĐBSCL), mà lượng này lên đến hàng trăm triệu mét khối. Do đó, câu hỏi đặt ra là liệu có nguồn cát nào có thể đáp ứng được nhu cầu khổng lồ này.

“Cơn khát cát” lan rộng

Theo thống kê sơ bộ của Sở Tài nguyên và Môi trường, tại Cần Thơ trong giai đoạn 2021 – 2025, cần sử dụng khoảng 34 triệu m³ cát để san lấp. Tuy nhiên, tổng trữ lượng cát hiện có chỉ khoảng 6,5 triệu m³, chưa đủ đáp ứng đến 20% nhu cầu. Tương tự, Sở Tài nguyên và Môi trường Vĩnh Long cho biết năm 2023, nhu cầu cát của tỉnh này là gần 7 triệu m³, nhưng các mỏ cát được cấp phép chỉ đáp ứng được hơn 1,8 triệu m³, tức chỉ đạt khoảng 26%.

Tình hình cung và cầu cát tại Đồng Tháp đang đối mặt với một thách thức nghiêm trọng. Trong khi năm 2022, UBND tỉnh đã cấp phép khai thác cát sông với công suất 6 triệu m³/năm, thì năm 2023 công suất khai thác chỉ còn 4 triệu m³. Tuy nhiên, nhu cầu cát của tỉnh trong giai đoạn 2022-2025 lại lên đến khoảng 43 triệu m³. Điều này đã gây ra tình trạng thiếu hụt nghiêm trọng nguồn cát, ảnh hưởng đến tiến độ thi công và giải ngân vốn đầu tư của nhiều dự án sử dụng nguồn vốn ngân sách Trung Ương và ODA, như đường tỉnh 845 và các dự án phát triển cơ sở hạ tầng khác.

An Giang, dù được xem là tỉnh có nguồn cát dồi dào nhất ở ĐBSCL, nhưng công suất cấp phép chỉ khoảng 7,2 triệu m³/năm. Trong đó, có 8 mỏ được cấp phép khai thác với công suất gần 2,8 triệu m³ cát/năm và 8 khu vực nạo vét để điều chỉnh dòng chảy và tận thu nguồn cát với công suất hơn 4,3 triệu m³ cát/năm.

Hiện tại, tình trạng khan hiếm cát trầm trọng đang gây lo ngại cho tiến độ xây dựng các tuyến cao tốc tại Đồng bằng sông Cửu Long. Trong số đó, tuyến cao tốc Bắc – Nam, đoạn từ Cần Thơ đến Cà Mau, đang đối diện với một cuộc khủng hoảng cát, với nhu cầu lên đến 18,5 triệu m³ cát, trong khi chỉ mới dự kiến được cung cấp 1,1 triệu m³ từ An Giang. Với hơn 17 triệu m³ cát còn lại, vẫn chưa có giải pháp xác định nguồn cung cấp.

Trước đó, DA Ngân hàng cát của WWF-VN đã đưa ra dự báo rằng khủng hoảng cạn hóa cát ở ĐBSCL sẽ kéo dài, với số liệu quan trắc từ Ủy hội Sông Mê Kông (MRC) chỉ cho thấy lượng cát từ nguồn trên sông Mê Kông bồi đắp cho ĐBSCL chỉ còn khoảng 7 triệu tấn mỗi năm, trong đó hầu hết là đổ ra biển với số khoảng 6,5 triệu tấn.

Sự mất cân đối trong cán cân bồi đắp và lượng cát khai thác thực tế ở ĐBSCL là một vấn đề đáng lo ngại. Mỗi năm, lượng cát khai thác có thể lên đến 40 triệu tấn (khoảng 33 triệu m3), gây ra lượng cát thâm hụt ước tính lên tới 39,5 triệu tấn trong khu vực này. Trong tương lai, con số thâm hụt này sẽ tiếp tục gia tăng khi MRC dự báo chỉ còn chưa đến 0,7 triệu tấn cát từ thượng nguồn Mê Kông để bồi đắp cho đồng bằng sông Cửu Long vào năm 2040.

Dấu hỏi đằng sau con số 3,6 triệu USD chênh lệch nhập khẩu cát

Trong bối cảnh khủng hoảng cạn cát nghiêm trọng tại Đồng bằng sông Cửu Long, suốt từ năm 2022 đến nay, khu vực cửa khẩu quốc tế Vĩnh Xương ở TX.Tân Châu, An Giang, nơi đoạn sông Tiền giáp tỉnh Kandal của Campuchia, luôn tràn đầy sự sôi động với hoạt động mua bán cát của các tàu sà lan.

Dọc theo một đoạn sông ngắn chỉ khoảng 1 km, hàng trăm chiếc sà lan mang biển đội lốt kiểm soát từ nhiều tỉnh, thành đậu chặt chẽ, chờ đợi cát nhập khẩu từ Campuchia. Bên bờ, lực lượng biên phòng thắt chặt kiểm soát, không cho phép bất kỳ người lạ nào tiếp cận khu vực này.

Một cán bộ hải quan tại cửa khẩu quốc tế Vĩnh Xương lên tiếng về tình trạng chờ đợi kéo dài của sà lan cát, gây ùn tắc và tắc nghẽn như một khu chợ, với thời gian chờ từ 3 – 5 ngày, thậm chí cả tuần. Chi cục Hải quan Vĩnh Xương cũng cho biết rằng, từ tháng 11 năm 2020, Việt Nam đã mở lại quy trình khai báo hải quan khi Campuchia quyết định tái xuất khẩu cát. Cửa khẩu quốc tế Vĩnh Xương trở thành điểm đón nhận lượng lớn sà lan cát nhập khẩu từ Campuchia về Việt Nam.

Trong giai đoạn từ đầu năm 2023 đến ngày 30.4, lượng cát nhập khẩu từ Campuchia về Việt Nam thông qua cửa khẩu Vĩnh Xương đã đạt gần 2 triệu m3, tương đương với giá trị khoảng 2 triệu USD. Trước đó, trong năm 2022, đến giữa tháng 11, đã có khoảng 3,1 triệu m3 cát nhập khẩu từ Campuchia vào Việt Nam. Tuy nhiên, đến cuối năm 2022, con số này đã tăng mạnh lên gần 6,2 triệu m3.

Trong khoảng thời gian từ đầu năm 2022 đến nay, hàng ngày trung bình có khoảng 17.000 m3 cát được nhập khẩu từ Campuchia vào Việt Nam thông qua cửa khẩu Vĩnh Xương. Hải quan cửa khẩu quốc tế Vĩnh Xương cũng đã ghi nhận tồn tại 16 công ty nhập khẩu cát từ Campuchia, chủ yếu tại các địa phương như Thanh Hóa, Hà Nội, TP.HCM, Cần Thơ, An Giang, Trà Vinh và Đồng Tháp…

Theo số liệu từ Chi cục Hải quan cửa khẩu quốc tế Vĩnh Xương, giá cát nhập từ Campuchia vào Việt Nam hiện đang dao động từ 5,3 đến 7 USD/m3. Đây là loại cát vàng thường được sử dụng trong công tác xây dựng và sản xuất bê tông. Trong năm 2022, chỉ một khoản thuế GTGT từ việc nhập khẩu cát Campuchia đã đạt gần 52 tỷ đồng.

Tra cứu trên kho lưu trữ thống kê thương mại quốc tế của Liên Hợp Quốc (UN Comtrade Database) cho thấy, giá trị nhập khẩu cát từ Campuchia vào Việt Nam đã tăng một cách đáng kể, đặc biệt là trong bối cảnh nhu cầu cát tại Đồng Bằng Sông Cửu Long (ĐBSCL) đang gia tăng mạnh mẽ. Theo báo cáo của cơ quan chức năng Việt Nam, trong năm 2021, giá trị nhập khẩu cát từ Campuchia đã đạt gần 2 triệu USD, tức là chỉ bằng với giá trị nhập khẩu trong 4 tháng đầu năm 2023.

Tuy nhiên, điều đáng ngạc nhiên là trong trường hợp ngược lại, Campuchia đã báo cáo giá trị xuất khẩu cát sang Việt Nam năm 2021 lên đến gần 5,6 triệu USD, cao hơn so với báo cáo của các cơ quan chức năng Việt Nam với con số 3,6 triệu USD.

Lượng cát khổng lồ “trong bóng tối”

Hiện tại, thực trạng khai thác và nhập khẩu cát đang tiết lộ những vấn đề đáng lo ngại về nguồn cung cát trên thị trường. Đặc biệt, chênh lệch đáng kể giữa số lượng cát nhập khẩu của Việt Nam và số lượng cát xuất khẩu của Campuchia đã nêu lên một vấn đề cụ thể, tạo ra những khoảng tối đáng báo động.

Tổng cục Thống kê Việt Nam đã giải thích về sự chênh lệch số liệu giữa báo cáo của Việt Nam và cơ sở dữ liệu UN Comtrade. Theo giải thích đó, trong lý thuyết, việc so sánh số liệu xuất nhập khẩu hàng hóa được thực hiện theo phương pháp “tấm gương” (mirror approach). Tức là số lượng hàng hóa xuất khẩu của một quốc gia A sẽ tương đương với số lượng hàng hóa nhập khẩu của quốc gia B từ quốc gia A. Tuy nhiên, trường hợp tương ứng như vậy là rất hiếm, do sự khác biệt về thời gian, phạm vi, giá trị thống kê và đối tác thương mại. Tổng cục Thống kê cũng đã đưa ra một loạt nguyên nhân có thể gây ra chênh lệch trong số liệu xuất nhập khẩu, đáng chú ý là việc nhập khẩu lậu và gian lận thương mại.

Sự chênh lệch 3,6 triệu USD trong giá trị xuất – nhập khẩu cát từ Campuchia gợi lên nhiều nghi ngờ về khả năng các doanh nghiệp nhập khẩu đồng ý với đối tác để khai giá thấp, nhằm thuận lợi với mức thuế thấp. Ngược lại, các doanh nghiệp đối tác cũng có thể tăng giá trị xuất khẩu để được hưởng lợi từ việc giảm thuế cao…

Theo một cán bộ hải quan tại Vĩnh Xương, ông cho biết: “Có thể phía Campuchia báo cáo không chính xác. Thêm nữa, họ tính cả lượng cát tạm nhập tái xuất, còn bên mình không ghi nhận lượng cát nhập khẩu này.” Từ năm 2022 đến đầu tháng 5 năm 2023, Hải quan Cửa khẩu Vĩnh Xương đã ghi nhận một doanh nghiệp thực hiện hai chuyến tạm nhập cát từ Campuchia về Việt Nam và tái xuất sang Singapore, với tổng khối lượng cát là 12.000 m3.

Trong nhiều năm qua, “Khoảng tối” thứ 2 từ khai thác cát lậu đã được phản ánh một cách đáng lo ngại mà chưa có giải pháp ngăn chặn. Năm 2022, cơ quan chức năng ở các tỉnh, thành phố trong ĐBSCL đã xử lý hàng trăm vụ vi phạm liên quan đến cát lậu. Ví dụ như tại Vĩnh Long, trong 9 tháng đầu năm đó, đã có 73 vụ vi phạm liên quan đến khai thác và vận chuyển cát được xử lý, với hơn 4 tỉ đồng tiền phạt, đòi lại gần 2,3 tỉ đồng tiền lợi nhuận bất chính, và tịch thu hơn 1.800 m3 cát. Tại TP.Cần Thơ, cũng đã xảy ra 18 trường hợp vi phạm vận chuyển và mua bán cát không có hóa đơn chứng từ trong năm 2021 và 2022, với gần 2.400 m3 cát bị tịch thu… Ngoài những vụ việc bắt giữ cát lậu nhỏ lẻ, một năm trước đó, ngành làm cát ở ĐBSCL đã bị xôn xao khi một đường dây sản xuất 997 tờ hóa đơn giả với số lượng gần 2 triệu m3 cát ở An Giang và Đồng Tháp đã bị triệt phá. Công an tỉnh An Giang đã khởi tố và bắt tạm giam 2 người về tội “mua bán trái phép hóa đơn”, với tổng số tiền lên đến 102 tỉ đồng.

Hơn 2 triệu m3 cát được bán và hợp thức hóa qua các chứng từ giả mạo, cho thấy có ít nhất cũng đủ lượng cát từ ĐBSCL đã bị khai thác trái phép. Chưa rõ liệu nguồn gốc của số lượng cát này có thể được truy xuất để tìm ra những kẻ khai thác trái phép hay không. Dù sao, điều đáng lo ngại là nó phản ánh một trạng thái đáng báo động: tài nguyên cát của ĐBSCL và cả tài nguyên khoáng sản của quốc gia đang bị khai thác một cách tàn bạo và bất hợp pháp.

Theo ông Nguyễn Hữu Thiện, một chuyên gia nghiên cứu độc lập về sinh thái vùng Mê Kông, sau khi tham gia thực hiện một số khảo sát liên quan đến nhu cầu sử dụng cát, ông đã tính toán rằng lượng cát khai thác được cấp phép ở các tỉnh ĐBSCL chỉ đáp ứng từ 10 – 20% tổng nhu cầu của vùng tiêu thụ, bao gồm ĐBSCL, TP.HCM và một số tỉnh miền Đông Nam bộ. Điều này cho thấy có khoảng 80 – 90% nhu cầu cát trên thị trường không rõ nguồn gốc. Ông Thiện cho biết: “Từ đây có thể suy ra dường như đã có một lượng cát rất lớn ‘trong bóng tối’ được khai thác trái phép trong nhiều năm qua và tất nhiên sẽ không có trong các báo cáo chính thức về khai thác cát”.